Ocena stanu problemów alkoholowych w Polsce

2. Ocena stanu problemów alkoholowych w Polsce

2.1. Polska leży w centrum Europy, w której notuje się największe spożycie alkoholu etylowego na świecie²³ i najwięcej problemów alkoholowych z tym związanych. Nasze wskaźniki spożycia alkoholu na tle innych narodów europejskich są średnie²⁴. Dalece jednak przekraczają średnie światowe²⁵. Przede wszystkim notujemy:

• wysokie spożycie „per capita” – dla osób powyżej 15-tego roku życia, dwukrotnie większe (12,5 l) od średniej światowej („per capita” 15+)²⁶. W stosunku do całej populacji w Polsce wynosiło ono w 2015 roku 9,41 litra czystego alkoholu na mieszkańca rocznie²⁷;
•  bardzo wysokie wskaźniki koncentracji spożycia w grupie dużo pijących obywateli, którzy używają alkoholu etylowego w charakterze środka narkotycznego (częste upijanie się, wysokie stężenia alkoholu w płynach ciała)²⁸;
•  związane z tym nadmiernie wysokie wskaźniki osób uzależnionych i szkodliwie pijących²⁹;
•  bardzo dużą dostępność napojów alkoholowych (geograficzna³⁰, ekonomiczna, kulturowa), w tym dla nieletnich³¹;
•  ogromne wpływy biznesu alkoholowego³² i tolerancję dla przypadków łamania prawa dotyczącego alkoholu³³;
•  nadal zbyt małą dostępność terapii i rehabilitacji dla osób uzależnionych i członków ich rodzin³⁴;
•  zbyt mały wpływ licznych abstynentów i praktykujących umiar (jest to „milcząca większość” społeczeństwa polskiego) na obyczaje i regulacje prawne³⁵ w sprawach alkoholu³⁶.

2.2. Wśród Polaków zbyt mała jest wiedza o naturze problemów alkoholowych i rozpowszechnione są tzw. błędne przekonania normatywne, czyli uznawanie picia napojów alkoholowych za czynność powszechną, normalną i taką, która nie pociąga za sobą ryzyka; częste jest też opieranie się na mitach i stereotypach dotyczących alkoholu³⁷, również w tych grupach społecznych, które z powodów zawodowych powinny wykazywać się większą wiedzą (lekarze, prawnicy, policjanci, dziennikarze, wychowawcy).

Szkodliwe wzory spożycia są łatwo przekazywane w kolejnych pokoleniach, obyczajowość jest przesycona złymi nawykami, a sytuację pogarsza dodatkowo wpływ bardzo intensywnego marketingu napojów alkoholowych (reklama, akcje promocyjne, szeroka dystrybucja).

2.3. Publicznie znane naruszenia obyczajów alkoholowych, zwłaszcza przedstawicieli elit społecznych, spotykają się z nadmierną tolerancją („alkohol jest dla ludzi”), co utrwala silną pozycję picia w codziennej obyczajowości. W wielu sytuacjach społecznych używanie alkoholu jest niepotrzebnie dopuszczane lub nawet promowane.

2.4. Negatywne wzorce bywają przekazywane w obyczajowości rodzinnej i towarzyskiej.

2.5. Zbyt wielu Polaków nie umie używać napojów alkoholowych w sposób minimalizujący ryzyko (kultywują tzw. północno-wschodni model spożycia z akcentem na upijanie się). To sprawia, że zakres i ciężar szkód alkoholowych w Polsce jest wyższy, niż mógłby być przy podobnym poziomie spożycia „per capita” występującym w innych krajach. Ukazują to wyraźnie porównania międzynarodowe (np. wskaźniki w Polsce i we Włoszech)³⁸.

Przypisy:

²³ Global Status Report on Alcohol and Health, WHO, 2014.

²⁴ Średnie wskaźniki są też efektem znacznej ilości osób umiarkowanych i abstynentów wobec grupy osób nadużywających. Dramatyczne wysokie wskaźniki dla kilkunastoprocentowej grupy konsumentów są w ten sposób ukryte we wskaźniku dla całego społeczeństwa. Niestety, zachowania tych nadmiernie pijących obarczają wszystkich.

²⁵ Dwukrotnie wyższe średnie roczne spożycie „per capita” w Polsce, niż średnia światowa (6,7 dcm³ do 12,5 dcm³ w badanej populacji). Global Status, op. cit. część regionalna z danymi poszczególnych krajów, dane na temat Polski na stronie 229.

²⁶ Według danych z Raportu WHO 2014 dotyczących Polski, roczne spożycie czystego alkoholu w dcm³/litrach na osobę od 15-tego roku życia. Jest to 19,8 dcm³ wśród mężczyzn 15+ i 5,8 dcm³ wśród kobiet 15+. Średnia europejska dla obu płci wynosi 10,9 dcm³, czyli jest o 1,6 dcm³ niższa, niż spożycie polskie. Lokuje nas to wśród europejskich „średniaków”, ale w czołówce światowej. Global Report. WHO 2014, op. cit., s. 229.

²⁷ http://www.parpa.pl/index.php/badania-i-informacje-statystyczne/statystyki

²⁸ Jeśli ograniczymy analizę do używających alkoholu mężczyzn 15+, to w Raporcie WHO 2014 znajdujemy aż 31,5 dcm³ czystego alkoholu etylowego na głowę rocznie polskiego pijącego mężczyzny. Zwróćmy uwagę, że tę średnią jeszcze obniża objęcie statystyką młodzieży w przedziale 15-18 lat! Zatem pełnoletni pijący mężczyźni w Polsce spożywają jeszcze więcej. Jest to gigantyczna ilość, porównywalna z rekordzistami światowymi i europejskimi (np. więcej, niż na Białorusi). Ogólną średnią obniżają nieco polskie kobiety. WHO Report 2014, s. 229, chociaż należy pamiętać, że i w tej grupie spożycie rośnie.

²⁹ Odsetek uzależnionych wśród osób 15+ wynosi wg Raportu WHO 4,4% w porównaniu do 4% średnio w Regionie Europejskim WHO. Jest to wysokie miejsce – tylko nieliczne kraje w tej konkurencji nas wyprzedzają, zresztą raczej z naszej części Europy. Podobnie tę sprawę opisuje raport RARHA z 2016, ujmując ją bardziej precyzyjnie i doskonale porównawczo na tle 19 państw.

³⁰ W 2015 roku wydano aż 336476 lokalnych zezwoleń na obrót napojami alkoholowymi, jak wynika ze sprawozdań gminnych nadsyłanych do PARPA (http://www.parpa.pl/images/file/zestawienia_statystyczne_2015.pdf).

³¹  Odsetek sprzedawców naruszających prawo o zakazie sprzedaży napojów alkoholowych nieletnim wynosi w zależności od rodzaju badań między 35 a 85%. Teoretycznie znacząca część zezwoleń powinna być co roku cofana z tego powodu (a nie jest). Patrz: Wojcieszek K. Chrońmy młodość, Warszawa, 1997; Wojcieszek K., Program profilaktyczny Szlaban, 2005, Warszawa, PARPA.

³² Pietruszka M., Aktywność producentów alkoholi w Polsce – piwowarzy, Świat Problemów, 2010, Nr 3(206), s. 34-36; M. Pietruszka, Jak o alkoholu mówi do konsumentów przemysł alkoholowy, Świat Problemów, 2010, Nr 10(213), s. 32-35.

³³ Przykładem są liczne nowelizacje ustawy o wychowaniu w trzeźwości, zwłaszcza historia zgody polskiego Parlamentu na picie napojów alkoholowych na stadionach piłkarskich czy zniesienie większości ograniczeń reklamowych. Jest to, jak się zdaje, jedna z częściej nowelizowanych ustaw.

³⁴ Zdarza się dłuższe oczekiwanie na miejsce w odpowiednim ośrodku, mała jest dostępność na wsiach, w miasteczkach i w niektórych regionach kraju. Występują ograniczenia transportowe i ograniczenia miejsc w wiodących ośrodkach.

³⁵ Procesy społeczno-gospodarcze związane z alkoholem dobrze ilustruje dr J. Moskalewicz w: Moskalewicz J., Żulewska-Sak J., Alkohol w latach transformacji ustrojowej w Polsce, Przegląd Epidemiologiczny, 2003, vol. 57, s. 713-123; a w zakresie zmian picia młodzieży: Okulicz-Kozaryn K., Borucka A., Zmiany w piciu alkoholu przez młodzież. Badania mokotowskie: 1984-1988-1992-1996, Alkoholizm i Narkomania, 1997, v. 2 (27), s. 179-195.

³⁶ Wskazuje na to wciąż nieznaczny zakres inicjatyw obywatelskich w sprawach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w stosunku do teoretycznych możliwości gwarantowanych przez polskie prawo. Zakres tej aktywności jest widoczny w treści sprawozdań rocznych PARPA opartych na cząstkowych sprawozdaniach gminnych. Nadal większość koordynatorów programów lokalnych to po prostu doraźnie powołani urzędnicy. Sprawozdania
z ostatnich kilkunastu lat są zamieszczane na stronie internetowej PARPA.

³⁷  Dobrze to ilustruje materiał porównawczy zawarty we wspomnianej już cennej publikacji: Moskalewicz J., Room R., Thorn B., (red.), Comparative monitoring of alcohol epidemiology cross the EU. RARHA Work Pacakge 4, 2017, Warszawa, PARPA.

³⁸ Proste porównanie sytuacji Włoch i Polski ujawnia tę różnicę. Patrz: badania RARHA i WHO Global Report 2014. Wnioski w obu raportach są podobne.