Profilaktyka uzależnień (1) Uzależnienia - próba definicji

Znalezienie skutecznych metod profilaktyki uzależnień, a także skutecznych metod terapii i rozwiązywania problemów alkoholowych wymaga precyzyjnego zrozumienia przyczyn sięgania po alkohol w wieku rozwojowym oraz nadużywania alkoholu przez ludzi dorosłych. Skuteczne zapobieganie i leczenie jest bowiem możliwe tylko wówczas, gdy nie ograniczamy się do eliminowania skutków sięgania po substancje uzależniające, lecz gdy likwidujemy przyczyny takich zachowań. Spróbujmy najpierw określić podstawowe pojęcia związane z uzależnieniami. Należą do nich następujące terminy: substancje uzależniające, uzależnienie, mechanizmy uzależnienia.
Substancje uzależniające to te wszystkie substancje chemiczne, których działanie zmienia sposoby myślenia oraz stany emocjonalne człowieka. Substancje tego typu wprowadzają zatem w świat złudzeń i są formą ucieczki od rzeczywistości. Ponadto nie tylko zakłócają one procesy myślenia i modyfikują stany emocjonalne, ale także powodują syndrom uzależnienia. Oznacza to, że człowiek uzależniony to człowiek żyjący w świecie iluzji i jednocześnie człowiek uzależniony od substancji, które go w ten świat iluzji wprowadzają.

Podstawową grupą substancji uzależniających są narkotyki. Narkotykiem w sensie szerokim mogą być także takie substancje, które nie są w powszechnej świadomości polskiego społeczeństwa zaliczane do tej grupy, jak np. alkohol, nikotyna, leki psychotropowe czy środki uśmierzające ból. Wprawdzie tego typu substancje nie są ze swej natury narkotykami, to jednak można się nimi posługiwać na sposób narkotyku. Jeśli np. ktoś sięga po napoje alkoholowe w tak symbolicznych ilościach, że nie powodują one u niego zmian w myśleniu i w stanach emocjonalnych, to nie posługuje się on alkoholem w funkcji narkotyku. Jeśli jednak sięga on po alkohol po to, by o czymś zapomnieć, by złagodzić bolesne stany emocjonalne, lub by poczuć się lepiej, to taki człowiek posługuje się alkoholem w funkcji narkotyku.

Uzależnienie to sytuacja zależności psychicznej od określonej substancji narkotycznej lub od całej grupy tego typu substancji. Alkohol i inne substancje chemiczne, które modyfikują procesy myślenia i stany emocjonalne, różnią się od klasycznych narkotyków jedynie tym, że dłużej trwa proces uzależniania się, podczas gdy w przypadku narkotyków klasycznych można się uzależnić już po jednorazowym kontakcie z nimi. Ponadto klasyczne narkotyki (naturalne i syntetyczne) są zawsze zażywane w ich funkcji narkotycznej, podczas gdy można posługiwać się np. alkoholem czy lekami uśmierzającymi w sposób nie narkotyczny.

Uzależnienie od określonej substancji czy grupy substancji chemicznych prowadzi do powstania mechanizmów uzależnienia. Podstawowe mechanizmy to: system nałogowego regulowania uczuć za pomocą określonych substancji chemicznych, system iluzji i zaprzeczeń oraz ekstremalne skoki w sposobie przeżywania samego siebie. System nałogowego regulowania uczuć oznacza, że dany człowiek nie dąży już do poprawy nastroju poprzez określony sposób postępowania czy poprzez dokonywanie zmian w swojej sytuacji życiowej, lecz poprzez sięganie po określoną substancję chemiczną. System iluzji i zaprzeczeń oznacza, że człowiek uzależniony oszukuje sam siebie łudząc się, iż nie jest uzależniony i zaprzeczając najbardziej nawet bolesnym konsekwencjom sięgania po daną substancję uzależniającą. Ekstremalne skoki w przeżywaniu siebie oznaczają, że człowiek uzależniony – w przeciwieństwie do człowieka zdrowego psychicznie – nie ma relatywnie stałego obrazu samego siebie, czyli sposobu myślenia o sobie i przeżywania siebie. Gdy znajduje się pod wpływem substancji uzależniającej, wtedy myśli o sobie i przeżywa siebie pozytywnie. Kiedy odzyskuje trzeźwość, wtedy myśli o sobie w sposób skrajnie negatywny i przeżywa bardzo bolesne stany emocjonalne, np. lęk, rozpacz, rozgoryczenie, wstyd. Jedynym ratunkiem wydaje mu się w takiej sytuacji ponowne sięgnięcie po substancję uzależniającą. Powyższe mechanizmy sprawiają, że uzależnienia typu alkoholizmu czy narkomanii są chorobą chroniczną i śmiertelną. Oznacza to, że nie jest możliwe samoczynne cofnięcie się takiej choroby i że nie leczona prowadzi ona do śmierci.